Działacz oświeceniowy, pionier spółdzielczości, pisarz i publicysta, filozof i tłumacz, geograf i geolog; ksiądz katolicki. Polityk w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim (minister stanu i oświaty) oraz zasłużony społecznik.
Urodzony w rodzinie mieszczańskiej (ojciec i dziadek byli burmistrzami Piły). Po ukończeniu seminarium w Poznaniu, pod koniec 1778 r. przyjął święcenia duchowne. Do końca życia nie zrzucił sutanny, lecz obowiązków kapłańskich nie wypełniał i reprezentował stanowisko antyklerykalne i antykościelne. Dalsze wykształcenie zdobywał we Francji i Niemczech. W latach 1788–91 był proboszczem w Turobinie. Pracował jako wychowawca synów ekskanclerza Andrzeja Zamoyskiego.
Przeszedł do historii jako czołowy reformator i wybitny uczony polskiego oświecenia. W 1812 r. jako prekursor spółdzielczości założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie działające na rzecz poprawy sytuacji chłopów. Zwolennik gruntownych reform systemowych w I Rzeczypospolitej, w okresie Sejmu Wielkiego wspierał zmiany przeprowadzane przez stronnictwo reformatorskie. Od 1808 r. prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W latach 1807–12 członek Izby Edukacyjnej, a od 1815 r. – Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, również członek Rady Stanu Królestwa Polskiego. Współorganizator szkoły uniwersyteckiej w Warszawie (1816) oraz Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach.
Prowadził badania geologiczne, dzięki którym odegrał ważną rolę w rozwoju przemysłu. W latach 1816–24 pełnił funkcję dyrektora generalnego Wydziału Przemysłu i Kunsztów Królestwa Kongresowego. Był mecenasem i promotorem wynalazcy Abrahama Sterna.
Do najwybitniejszych dzieł literackich Stanisława Staszica należą: „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego” (1787), „Przestrogi dla Polski” (1790), „Ród ludzki” (1819–20).